“Ki briew kiba koit bakhiah kim donkam ia u nongsumar, hynrei tang kito kiba pang”
Ha ka wat kaba ar, ka khlam Covid19 ka la pynngiew bad pynher syrngiew shisha. Ka mynsiem ka pang ban їohi ba ki briew ki їam paitdohnud bad mareh na kawei ka hospital sha kawei pat ban wad jingїarap na ka bynta kiba ieid bathoiῆ jong ki bad ban їohi ia ki met їap kiba ap pali ban їoh ia ka jinglehniam ba khatduh. La palat shi snem la їakhun pyrshah ia ka khlam covid19 bad ka khlam ka la pynpaw pen ryngkew ia ki jingduna kiba bun, khamtam eh ha ka liang ka sumar pang bad ka jingkoit jingkhiah (Health care) ha ka Ri bad Jylla. Ňiuma, hapoh ka Jylla ki Dorbar Shnong, wat la hapdeng shibun ki jingduna bad jingbym don ei ei na ka liang jong ki, pynban ki la long ka borbah kaba la kyrshan ia ka Sorkar Jylla bad lymda dei na ka jingshimkhia bad jingtrei shitom jong ki, ka Jylla bad ka Nongbah ki lah khyllem naduh mynno.
Shipor ngi la їoh ban ring mynsiem hadien ba la weng ia ka jingkhang dam bad pynjynsur ia ki kyndon, ki briew ki la їohlad biang ban leit bylla bad kamai jakpoh. Ka Sorkar Jylla, lyngba ki lad pathai khubor, ka la ai jingkheiῆ ba ka la pynlut kumba haduh lai spah khyndai phew khyndai (399) klur tyngka ha ka thma pyrshah ia u khῆiang Covid19. Phewse sa shisien tlam kajuh ka khlam ka tangon, wat la ki la don ki jingmaham na ka liang ki riewstad saian ba ka khlam kan wan biang bad mynta ka lap ia ngi kumne bad lah ban ong ba ngim shym la pynkhreh ei ei ruh em. Ha kajuh ka por la shu sah ha ka umdum, kata ka spah klur tyngka kaba la pynlut, hato ym shym la pynlut mo ha kaba pynkhreh bad pynbiang ia ki jingdonkam ha ki jaka ai jingsumar? ne ym shym la pynlut mo ban kyntiew bad pynbha ia ki jaka ai jingsumar ha ki PHC, CHC bad kiwei ki Hospital paidbah kiba don ha ka Jylla? Hato ym shym la pynlut mo ha kaba ai jingkyrshan ia ki Dorbar Shnong ba kin pynkhreh khambha na ka bynta kane ka wat kaba ar? Kumba ka paw imat ym shym la pynkhreh ei ei ban їakhun bad їada na ka jinglynshop ka khlam ha ka wat kaba ar. Hadien ba la pynbna ia ka jingkhang ba shipor ia ka їaid ka їeng bad ka trei ka ktah, ym shym la їohsngew ei ei pat ba ka Sorkar kan pynbna ban ai jingkyrshan pisa ia ki nongbylla sngi kiba im kyndoi jakpoh na ka bylla sngi, kiba kamai mynstep bad bam mynmiet. Wat ki Dorbar Shnong kiba trei shitrhem ha ka snem ba la lah, i kumba kim їadon bynta shuh lane ka Sorkar ka khlem shim shuh ia ka jingshakri bakordor jong ki ha kane ka wat kaba ar? Kaei ka ban jia lada ka long kumne? Ha ka jingshisha ka khlam covid19 ka kham shyrkhei mynta ban ia kaba nyngkong.
Ka khlam covid19 ka la pynpaw pen ryngkew ia ka jinglong ka sumar pang paidbah bad ka koit ka khiah (Public Health Care) ha ka Ri bad Jylla. Ňiuma, kane kam dei ka por ban pynkhyllem noh ia ki jaka ai jingsumar pang paidbah jong ka Sorkar bad ym lah ruh ban len ba ha kane ka khlam kine ki jaka ai jingsumar pang paidbah ki la kyrda dohїap bad da ka jingtrei shitom bad jinglen lade jong ki nongtrei naduh ki doctor, ki nos, ki kong, ki ward boy, ki nongniah kali kit nongpang bad kiwei la lah ban kyrshan bad ai jingpynkhiah ia kiba bun ki nongshong shnong kiba la ngat ha u khῆiang Covid19.
Ha kajuh ka por pat, lah ban ong ba ka jinglong ka sumar pang paidbah bad ka koit ka khiah hapoh ka Jylla ka dang long kaba tlot bad duna shibun. Ka Sorkar Jylla ha ka mang tyngka 2021 ka la mang kumba phra spah arphew klur tyngka (Rs 820 klur) na ka bynta ka sumar pang bad ka koit ka khiah, katba ka jingpynlut jong ka Jylla lane ki nongshong shnong ha ka Jylla baroh kawei ha ka koit ka khiah bad sumar pang ka long kumba ar hajar lai spah hynriew phew hynriew kulr tyngka (Rs 2366) ha ka 2018 bad ar hajar ar spah arphew lai klur tyngka (Rs 2223 klur) ha ka snem 2019. Lah ban ong ba ka bun shah ka jinglut bad ka paw ruh ba kiba bun bah ki nongshong shnong ha ka Jylla ki dei kiba pang bad kiba ῆiun met. Shuh shuh katno ka long kaba shitom ha ka Jylla kaba duk ba ki nongshong shnong kin pynlut ia ka jingїoh ne jingdon jingem jong ki ha ka sumar pang bad ka koit ka khiah.
Ngim pat jop ha ka jingїakhun ban pynduna ne pynduh ia ka jingkhlad noh ki khyllung kiba hapoh san snem ka rta bad ruh ngim pat lah ban pynduh ia ka jingpang baraid ne ka jingbymsan ki khyllung. Ka jingpang duna snam ki kynthei kiba pun ba kha ka long kaba jur ha kine ki shipew bad khatsan snem kiba la lah bad kine kim dei ki dak kiba bha ha ka liang ka koit ka khiah bad ka sumar pang. Kumta donkam ban pynthymmai bad pynkhie im naduh tynrai ia ka tnat ka koit ka khiah bad ka sumar pang paidbah. Naduh ki jaka sumar pang paidbah ha ki shnong kyndong, ki Sub Division, ki District Headquarter haduh ka Nongbah ki dei ban long kiba khlaiῆ bad kiba bha. Ban ai ka sumar pang bad ka koit ka khiah kaba janai donkam nyngkong eh ban pynkhlaiῆ ia ki nongtrei jong ka tnat ka koit ka khiah, ban kyntiew bad pynbiang ia ki jaka ai jingsumar pang ha ki shnong kyndong, kata ki Rural Health, Primary bad Community Health Centre. Kaba ar, dei ban pynlong ia ka sumar pang bad ka koit ka khiah kum ka hok bad nongkynti jong baroh ki nongshong shnong. Ka Sorkar ka dei ban tehlakam bad pynїoh ha ki nongshong shnong ia ka ka sumar pang bad ka koit ka khiah ha ka dor kaba jem.
Ka khlam covid19 kam dei tang ma ka ka khlam kaba la lynshop ia u khun bynriew ha ka pyrthei. Ha ka snem 166 HK ka khlam kaba la tip kum ka khlam Antonine ka la sar kylleng ka Hima Rom bad ka la neh kumba arphew snem kynthih. Ka jingїap ki shipai bad ki nongshong shnong ka long kaba shyrkhei bad katkum ka jingkheiῆ ka jingїap ki briew ka long hapdeng 13 bad 15 ngut na man la ka shi spah ngut. Ha katei ka snem ka pyrthei Greek ka la pynmih ia u Dr Galen, u “anatomist” bakhraw uba la im, la shakri bad sumar ia ki briew ha ka nongbah Rome da ka stad saian jong u, katba ka imlang sahlang bad ki nongshong shnong ki dang їabunkam ban phai shawei pat bad ban pynthymmai ia ki jaka mane blei jong ki. Ha kajuh ka por hi ki nongbud u Jisu Khrist ki la їawanlang kawei ban їakyrshan iwei ia iwei bad ban їaraplem ia kiwei, kumta ka Balang bad ka kynhun ka nangroi bad nangkhlaiῆ.
Naduh ka snem 251 haduh 266 HK sa kawei pat ka khlam, kaba la tip kum ka Cyprian Plague ka la tangon tyngeh ia ka Hima Rom. Katkum ki jingkheiῆ kumba san hajar ngut ki briew ki їap ha ka shi sngi ha ka por ba jur bha ka khlam. Hynrei ki nongbud u Jisu Khrist bad ki Khristan kiba nyngkong ki khlem phet rieh na ka khlam, pynban ki pynthylli bad kheiῆduh їalade na ka bynta ban shakri, ban ai mynsiem, ban їarap bad kyrshan ia ki para briew kiba ngat ha ka jingpang khlam. Ha ka spah snem ba nyngkong bad ba ar, ki Khristan ki dei ka kynhun kaba ritpaid tam ha ka Hima Rom, pynban ki la pyni ia ka jinglong ba shisha kum ki nongbud u Jisu Khrist, ki len bad aiti їalade na ka bynta kiwei. Ha katei ka khlam ki la shakri bad kyrshan ym tang ia ki parabangeit, hynrei ia baroh ki para nongshong shnong kiba ngat ha ka jingpang khlam.
Kumjuh ruh haba ka khlam ka la lynshop ia ka Ri Switzerland ha ka snem 1519 bad kumba lai bynta na ki nongshong shnong ka Ri ki la їap. Ha kata ka por u Ulrich Zwingli u don sha bar na la ka Ri bad kiba bun ki briew ki la phet shnong ban laitim na ka khlam, pynban u Zwingli u nongsharai bad nongїalam Balang Khristan uba khraw ha ka kato ka por u la wan phai sha la ka Ri ban shakri bad kyrshan ia ki parabriew hapdeng kata ka khlam.
Ha ka kynti ba mynta bad hapdeng ka jingsar jong ka khlam covid19 la sakhi ruh ia ka jingїatan tyllai hapdeng ka jingngeit Blei bad ka stad saian. Ka jingartatien bad ka jingsngew khohῆioh jong ki briew ban ai injek tika ban їada na u khniang jingpang covid19 ka long kaba jur ha ka Jylla. Ňiuma, ngim lah ban ong ba ka jingngeit Blei ka dei tang ma ka ka daw jong ka jingartatien shaphang ka injek tika, hynrei ka dei kawei na ki daw bad la sakhi ruh shibun ki jingїakren bad jingїapynksan nia khamtam eh ha ki rynsan jong ka social media. Kane ka la pynktha khlieh ia ka Sorkar Jylla bad kumno yn leh lada jia ba kiba bun ki nongshong shnong kim wan shakhmat ban ai injek tika bad kane ka buh ia ka jingїakhun pyrshah ia ka khlam ha ka jingeh kaba khraw. Kumta ka Sorkar ka dei ban thaw ki lad ki lynti ban їakren bad pynsngewthuh ia ki paidbah ha ka rukom kaba bniah bad janai. Kan long ka jingleh kaba bakla lada ka Sorkar ka shu pynbor ne pyndonkam da ka bor, hynrei lyngba ki lad kiba bun ka Sorkar ka lah ban kren pynsngewthuh bad pynkohnguh ia ki paidbah.
Ha ka snem 1527 haba ka khlam kaba jur ka la syllad ia ka shnong Wittenburg ha Germany bad ha ka jingtieng ki briew ki la phet shnong ban laitim na ka khlam, hynrei u Martin Luther u la thoh ia kawei ka shithi kaba paw nam kaba ong, Whether One May Flee From A Deadly Plague? Ha kane ka shithi u Martin Luther u ban jur ia ki briew, (i) ban dih thikna ia ki dawai (ii) ban pynkhuid ia ka їing (iii) ban kiar na ki jaka ba bun briew ne ban їakynduh briew lymda donkam bad (iv) ba ki Hospital ki long kiba kongsan. U Martin Luther um shym pynrem ia kiba phet shnong, hynrei ha ka shithi u pynpaw ba kum ki Khristan ka donkam ban kyrshan ia ki para marjan, ban їarap ia ka shnong ka thaw bad ban їada ia kiwei.
Ha ka khlam covid19, ki Khristan, lait na ki jingduwai, ki khlem pat sei lut ka buit, ka bor bad mynsiem їatiplem jong ki. Ka jingdon ki Khristan Methodist Presbyterian ha ka Jylla ka long kumba hynriew haduh hynῆiew lak ngut. Lada ngi la sei lut ka bor bad mynsiem їatiplem, ngin lah ym tang ban pynduna ia ka jingsaphriang ka khlam covid19, hynrei khlem artatien ngin lah ruh ban khyllie na ka jingjulor ba ka khlam ka la lynsher halor ka їoh ka kot bad kamai kajih.
Katba ngi dang їa ap ia ka jingkyndit thiah ka mynsiem їatiplem to ngin weng noh shuwa ia ka jingkhohῆioh bad jingartatien halor ka injek tika. U Dr Gareth Jones u ong, “ka stad medical saian ka dei ka kti jong u Blei kaba treikam ha ka pyrthei kaba pang bad kaba la jan khyllem”.
Amen
Be First to Comment