Ki Ri bad ki Nongsynshar Ri ki iakynduh mynta ha ka jingialang bah, ka COP-21 naduh 30-11 December 2015, ha Nongbah Paris ban iapyrkhat bad iatai halor ka jinglong jingman ka Meirisawkun. Ha ka juk kaba mane ia u ‘Lei Thymmai ka roi ka par (development) bad ka roi ka par kaba lah shilliang, ka long kaba shitom ban mutdur bad khmih lynti ba ki Ri ne ki Nongialam Ri kin shim ka jingkitkhlieh ne kano kano ka rai ka ban teh da ka ain na ka bynta ban iada bad pynneh pynsah ia ka Merisawkun. Ha kajuh ka por, ki Nongshong shnong kylleng ka pyrthei ki pynlong ka jingiaid paidbah bad jingiakhih, ki iatai nia bad puosn kumno ban pyneh rngiew , ban pynneh pynsah bad pynioh biang ia ka dur tynrai jong ka Meirisawkun. Ki dak ki shin jong ka jingjot ka Meirisawkun ki paw tyngkrein bad ki Ri-Dewlynnong ha Duriaw Pacific, ka Bangladesh bad kiwei de ki la mad lypa ia ka jingeh na ka jingkylla jong ka Mariang (Climate Change) bad kin dei ruh ki Ri ki ban shah ktah jur ha ki por ki ban sa wan. Nalor nangta ki Trai Ri (Indigenous People) kiba im bad longtrai halor ki lum ki wah bad ki khlaw ki la nang duh noh ka jaka shong jaka sah bad ka kamai kajih jong ki.
Ka jingkylla ha ka jinglong jong ka Pyrthei-Mariang ne ka Meirisawkun (Climate Change) ka ktah haduh katta katta ia ka jingim u khun bynriew bad kiwei de ki para-jingthaw. Lah ban kdew hangne ia ki katto katne ki jingkylla: Ka jingnang kiew ka jingkhluit, ka jingumstet ki lumthah bad ka jingnang kiew ki um duriaw. Ka jingrang rkhiang bad ka jingtyrkhong um, ka jingther palat pud u slap bad ka jingshlei um, nangta ki eriong ki erlangthari, ka jingkhie ki dew, ki jingatphyllung bad u jumai. Namar ka jingkylla ka mariang ka rep-ka riang ka sniew bad kane ka wanrah ia ka jingkyrduh bam, jingduk, jingiapthem bad jingiap thngan. Ka jingpom pathar ia ki khlaw, ka jingtih bad jingkhlong tohmet ia ki mar pohkhyndew ka pynjaboh bad pynkylla bih ia ki wah.
Ha ka Bri Hynniewtrep ki lum bad ki khlaw ki la nang khyllem ban ai jaka ia ki Kharkhana bad ia ki jingtei paki-dulan ban shong ban sah u ‘Lei Thymmai. Ki Wahbah bad wahrit ne ka lyer ki lah ban kylla bih na ka tdem ne jaboh kaba mih na ki krem dewiong, ki kharkhana dewbilat bad kiwei de. Ki tyllong um ki la sdang tyrkhong namar ba la shu tan bad kjit jubor ia ka um da ki kor ki bor ne ki “bore well”. Ha Shillong, ngi iatai halor kumno ban pyneh rngiew, ban pynkhuid, ban pynneh bad wanrah biang ia ka dur tynrai jong ka Wahumkhrah. Ka Wahumkhrah ka dei jong ki khun ki hajar jong ka Hima Mylliem, ngi pynithuh ialade bad ka, bad ngi pynithuh ialade da ka, ka dei ka identity jong ngi bad lada ka Wahumkhrah ka sniew dur ka Hima ka sniew dur, lada ka Wahumkhrah ka iap ka Hima ruh ka iaplang. Ka Meirisawkun ka la nangtor, nangjot, nangtroin bad ka jingkylli kaba khraw ka long sa katno pateng ka Meirisawkun bad ka Jingthaw-Jingpynlong kan neh? Ka Meirisawkun kan ym neh slem lymda don ka jingiakhih ne jingialeh ba radbah ban pynneh ia ka ha kane ka pateng mynta.
Ngi iakren shaphang ka Meirisawkun ha ka Jylla kaba duk bad ha ka imlang sahlang kaba lah shilliang, ngi iakren ia ka Meirisawkun ha ka Ri kaba ka thong ha ka ioh ka kot ka long ban kiew haduh 11-15% ter ter . Ngi ia pyrkhat khia halor ka jinglong-jingman ka Meirisawkun ha ka juk ba ka jingpynjot ka rieh tngen ha ki saiῆ pyrkhat bad ha ki bor kiba pyniaid ia kita ki saiή pyrkhat. Ngi iakren shaphang ka Meirisawkun ha ka juk jong ka saiῆ pyrkhat kaba pynshlur ba ka spah mariang ka dei ban lang lynnong-lynnong tang ha ki katto katne ki lynghoh kti. Ngi iakren ia ka Meirisawkun ha ka juk jong ka saiή pyrkhat kaba pynksan ba ka Spah Mariang ka dei ka nongkynti jong u briew/ka briew shimet ne ka kynhun jong ki briew shimet (privatization) bad la pynsngewthuh ba khlem ki riewshimet ym lah ban ioh ka roi ka par bad kane ka saiή pyrkhat ka pynshlur ia ka iohnong shimet bad ka khwan myntoi shimet. Ym tang katta, haba iohnong dei ban iohnong kham bun bad haba iohnong kham bun hap ban pynjulor khambun. Ka um, ka ding bad kiba bun kiwei de kiba mih na ka Mariang la kam nongkynti da ki riewshimet bad wat ka lyer ba ngi ring bad pynhiar mynsiem lada long kaba lah yn sa lum shi jaka bad die ia ka sha u khun bynriew. Nalor nangta sa ka Ῐew kaba batai bad pyniaid ia ka jingim bad rukom im ha kane ka juk, (profit driven market economy) bad kane ka Ῐew ka long kaba laitluid (free market) bad ka hikai tang kumno ban iohnong, ban iohnong shimet bad ban iohnong khambun. Kane ka Ῐew kam kheiή snep, kam sngewlem bad kam sngew ei ei wat lada dei ban pynjot bad pynjulor ia ka mariang, wat lada dei ban thom da ka bor bad ban klun naphang lin ia ka spah ba U Blei u la buh bad kyrkhu na ka bynta u khun bynriew satlak ka pyrthei bad na bynta ki para jingthaw.
Tang kumba khatsan na ka shispah ki briew ki bam haduh kumba phra phew na ka shispah ka spah jong ka mariang. Ka ioh ka kot bad ka roi ka par ka dei ban ia mir bad ka dei ban long katkum ka jingdonkam, ym katkum ka jingkhwah ne jingrhah ne jingthrew. Ka mariang ka don u pud ba ka lah ba bsa, katba ka Ῐew bad ka saiή pyrkhat ka juk mynta kam don pud ban iohnong bad ban lum spah. Ngi pynjot ban iohnong.
Kaba ngi ia sngewthuh paidbah, ka Meirisawkun ka kynthup ia ka um, ka lyer, ka khyndew, ka duriaw, ki wah bah ki wahrit, ki lumbah lumrit, ki lumthah, ki khlaw, ki dieng ki siej, ki syntiew, ki kynbat, ki jingthung, ki mrad, ki sim, ki dohkha-dohpnat, ki lyngkha-ki hali, ka haw haw, ka sngi, u bnai, ki khlur bad kiwei kiwei de ki jingthaw ha ki bneng bad ka khyndew.
Ka dur tynrai jong ka Pyrthei-Mariang bad ka Meirisawkun ka long kaba khuid, ba itynnad, ba pangad, ba sboh, ba khiah krat, ba dap kyrhai bad kaba pahuh pahai. I babu Soso Tham ha ka poitri Pyrthei Mariang i rwai, “Pyrthei Mariang baroh ka kmen U Briew na ka u ioh jingtngen”. Niuma baroh shikatta ka Meirisawkun lane ka mariang ka dei ka jylli tang jong ki myllung, ki kaitor, ki nongdro dur bad ki barikor. Hynrei mynta namar ka jingleh beijot bad ka jinglehbein ia ka, baroh ngi la dei ban shim ka jingkitkhlieh bad shim khia kumno ban pynneh-pynsah bad pynwandur biang sha ka dur tynrai. Sa ha kawei pat ka poitri kaba la jer kyrteng Lum Lamare I babu Soso Tham I ia nujor ia ka jingkylla jong ka juk ha ka jingiadei u khun bynriew bad ka Meirisawkun bad I rwai kumne, “ha lum ha khlaw ki jaid ki sker, Rukom ki kyrteng ruh ki jer, ha ranab lum- u tiew japang, harud ki wah- u tiew tyrkhang. Ma ngi mynta ngin dum buit tiaw, Uno phi tip u tiew khmat miaw” Ka jingpynjulorne jinglehdusmon ia ka meirisawkun ka wanrah ruh ia ka jingduh jait ki jingthaw kum ki dieng, ki syntiew, ki dohkha-dohpnat, ki mrad bad kiwei kiwei bad ha kine ki sngi ngi iakren bha shaphang kane ka sobjek (extinction/endangered spicies). Katno tylli ki jait syntiew kiba don ha ka Ri kiba la duh jait bad kiba don ha ka lynti ban sa duhjait. Lada iap ka wah ym tang ki dohkha-dohpnat kiba iap, hynrei ki syntiew bad ki dieng kiba mih harud ki wah ki iap bad duh jait, ki mrad bad ki sim kiba ju wan sum bad dih um na ka wah ki iap bad duh jait lang. U Khun bynriew bad ka Hima ruh kin iap tyrkhong.
Ym tang ki sim ki doh ne ki mrad ki mreng ki ban duhjait, ka jingpynjot ia ka Meisrisawkun kan pynkylla phetwir ia ki briew (environmental refugee) bad lada ka Ri Bangladesh ka ngam shapoh duriaw da ki phew ne spah hajar kin kylla phetwir bad shano kin phetwir?. Ki Jylla ba khappud bad ka Bangladesh bad ka Ri India hi ki hap ban pynkhreh ia kane lada ka Bangladesh ka ngat ha kane ka apot sepsngi. Yn ym lah bad ym dei hi ruh ban khang ia ki briew kiba phetwir na ka Ri kaba la shah pynjot. Sa kawei pat ka jingeh ka long ka jingpyniapher para briew ha ka imlang sahlang (environmental apartheid). Kiba bit ba biang bad kiba riewspah ki lah ban shong bad sah ha ki jaka kiba pangad ba don ki dieng ki siej bad ka umbam umdih ba biang, katba kiba duk kin im ka jingim ba suhsat ha ki jaka ba khap ngiah, kiba ka haw haw bad ka lyer kaba jngut, ka um kaba long bih, ka nala um kaba set, ka bym tuid bad kaba lang hajuh bad ki jakhlia jakhlaid kiba pynmih ki jingpang ba laiphew jait.
Kumba long lem kiwei ki Jaidbynriew Trai Ri, ha ngi ruh ka khyndew bad kiei kiei kiba don ha ka ki long ka bynta ba kongsan jong ka Jaidbynriew. Ngi nam ruh ia ka ka Meiramew bad ia ka environment ngi nam ka Meirisawkun bad ngi niewkor ia ka kum ka kmie. Ka Meiramew bad ka Meirisawkun, ki dei ka meirilung ka meirisan, ka kmie kaba aibuin ai thiang, kaba ai bam ai dih bad kaba pynheh pynsan ia ngi; ha ka ngi im, ngi long, ngi iaid, ngi ieng bad ngi heh ngi san bad ngi plung. Na ka bynta jong ngi ka Meirisawkun bad ka Mariang ki don ka bynta ba khraw. Hapoh ka meirisawkun ngi khih, ngi iaid, ngi ieng bad ma ka ruh ka kren, ka iathuhkhana bad ka saiήdur ia ka jingmut jingpyrkhat jong ngi, ka saiήdur ia ka longkur longkha, longiit longhima, ka niam bad ka dei riti. Ki longshuwa ki saiή da ki jingiathuh khana bad ki khanatang ia kiei kiei kiba don sawdong, ki ringdur na ka jinglong jong ki bad ki pyniahap dur bad ka jinglong u briew ne ka briew. Kum ka nuksa, ia ka jinglong jong u diengsning ki pyniahap bad u briew/ka briew kiba eh bad ki bym ju dem. Ia U speh sylli ki pyniahap dur bad u briew uba nep ka khlieh bad u siejlung pat u siat pharshi ia uno uno samla uba kob sarong bad sngewkhlain palat kum u siejlung uba thew ban dung beit ia ka bneng. Ki Lum ha ka Bri hynniewtrep ki don la ki khanatang, u Lum Shillong- u syntai lum uba kynjang tam u don la ka khana, u long ruh ka tyllong jong ki khyndai umdih khyndai umtong bad ki longshuwa ki ngeit ba u dei u Lei ki khyndai umdih khyndai umtong. Pynban naduh kjat haduh khlieh la leh ibein bad pynjot ia u Lum Shyllong. Nangta u Lum Sohpetbneng, u Diengiei, u Rapleng, u Kyllang, u Symper bad u Lum Bahbo Bah kong. Ngi iohsngew ruh ia ka jingkyrhuh ki khsaid ba noh rymphum bad ia ka wah Umiew, Umiam, Umngot, Umngi, Umran, Myntdu, Rilang, Kupli bad Kynshi ba ki mareh bad rwai lynter lynti. Mano kein ba eh dohnud maw bad ba thylli ka mynseim haduh katta ba kine kin ym shoh ne pynkhih ia ka mynsiem.
Ha ka jingiakhun ban pynneh pynsah ia ka Meirisawkun kaba kongsan ka long ban iakhun pyrshah ia ka Sain Pyrkhat kaba treikam jubor mynta, bad kata ka dei ka “Capitalism” bad “Privatization” ne ka sain pyrkhat kaba ngeit ha ka pynjot ban iohnong bad ba ka spah mariang ka dei ban lang lynnong lynnong tang ha ki katto katne ki lynghoh kti. Ha kane ka jingiakhun ngi donkam ban tyrwa bujli da kawei pat ka Sain Pyrkhat. To ngin iatai katto katne kumne harum:
- Ha ka kot Ka Pyrkhat U Khasi, I babu H.O. Mawrie I ong, “Ka Mariang ia U Khasi ka la biang nadong shadong. Ia u khasi ka mariang ka long kum ka skulbah bad ha ka u pule bad u shah hikai ia lade. Ka mariang ia u ka long ka hospital bah bad ha ka ki don ki dawai dashin kiba biang ki ban iarap ia u ban pynkoit pynjem ia kino kino ki jingpang bad jingshitom ka met”. Hato ngin shah ba ia kane ka skulbah bad ka hospital yn pynjot bad pynjulor noh ia ka?
- Ngi donkam mardor ia kata kaba ngi ong ka “eco-justice” lane ban pyndonkam hok, ban pyniaid hok bad ban sumar hok ia ka spah mariang. Ban iabam lang bad iasam bynta lang la ka long ha kane ka pateng ne ki pateng ki ban wan.
- Ka saiή pyrkhat na ka bynta ka roi ka par ka dei ban kylla. Ka roi ka par ka dei ban kdup bad kynthup lang ia baroh bad ka dei ban niewkor ia ka jingim briew bad kiwei de ki para jingthaw. Ka roi ka par kaba iasan lang bad kaba iabit iabiang lang; ka koit ka khiah, ka pule dangle, ka rep ka riang bad ka shong ka sah kaba paka na ka bynta ki nongshong shnong ki dei kiba ha khmat eh ba dei ban pyrkhat haba saindur ia ki mat treikam ne policy ne haba pyrkhat shaphang ka roi ka par.
- Ka jinglong tynrai jong ka Mariang ka dei ka jingdap kyrhai ha ka bam ka dih, hynrei kaba sngewsih pat ka long ba mynta ka don ka jingkyrduh hapdeng ka jingpahuh. Ka jingim ba dap kyrhai ka dei ka jingim ba khiah-krat, jingim ba biang briew, jingim ba don burom ba don ijot, ka jingim kaba shngain, ba tngen bad ba palei.
- Ka jingniewkor bad burom kylliang para jingthaw bad ka jingialong mar ryngkat dor para bynriew. Lah ban pynneh pynsah ia ka Merisawkun lada ngi don ka jing sngewthuh ba ngi ia donkam kylliang bad ngi shaniah ia ka jingim iwei ha iwei pat (Inter-dependence). U/ka briew kim lah ban im khlem ka um bad ka lyer. Ki sim bad ki mrad kim lah ban im khlem ki khlaw. Ka um kan ym neh hapoh ka meiramew khlem ki dieng ki siej bad kumta ter ter.
- Ka khyndew ka donkam ruh ban shongthait khnang ba kan lah ban iai pynim bad pynneh pynsah ia ka bor bad ka sboh. Hyndai ki nongrep ki ai shongthait ia ka khyndew, kim puh, kim dain, kim rep bad kim thung kim tep. Ha kane ka rukom ka khyndew ka im bad iai sei soh pateng la pateng, katba kane ka juk pat ka khun jubor bad pynbor ia ka khnydew ba kan sboh bad seisoh khlem dei por da ki dawai (chemical) kiba long ruh ia ka jingma ia kiwei pat ki jingim bad ia ka jingim briew ruh kumjuh.
- Ka pyrthei-mariang ka pyrta ia ka jingsuk, ka jingsuk kam dei eh tang ba sangeh ki jingbthei ne ka jingsngap jar ki ktang suloi. Ka jingsuk ka dei ka jingleh hok bad ka jingsynshar ne bishar hok (justice). Ka jingsuk ka wan ha ka imlang sahlang ka bym leh shilliang khmat. Ka jingsuk ka wan ha ka Ri kaba ka ioh ka kot ne kamai kajih ka dei ka bym lah shilliang. Ka jingsuk ka wan haba don ka jingniewkor bad jingniew burom kylliang para briew bad para jingthaw. Ha ka saiή pyrkhat jong ki Greek ka Ri basuk ka dei kata ha kaba ka mariang ka biang, u slap u wan dei por, ha kaba ki aiom ki iaid beit bad ki bud ryngkhi ter ter khlem thut. Ha kaba ka jingshit-jingkhrait kam tam kam duna, ha kaba ki jingthung jingtep bad ki jingmih ki bun byllai bad ki biang na ka bynta ka jingdonkam jong ki briew, ha kaba ki um ki wah ki tuid lynter, ki sngur bad ki bang ki shngiam, ha kaba ki briew ki biang ka bam ka sa, ka kup ka sem bad ka Ῐingshong iing sah bad kumta ter ter.
Ka jingpyrkhat bad jingiakren halor ka Meirisawkun ka dawa bad kyntu ban leh ei ei. La ka dei ia ngi ban ngam sha ki thwei jong ka mynnor ban wad ia ka jingstad bad jingshemphang ki longshuwa, la ka dei ia ngi ban sei madan bad pynkha da ka saiή pyrkhat ba thymmai lane ban iamir lang ia ka jingshemphang ki longshuwa bad ka jingtip-jingshem ki long mynta. Ka shong ha ngi!
Ynda haba baroh ki dieng ki siej la ot noh bad ki khlaw ki la syllen
Ynda haba baroh ki mar poh khyndew la khlong lut
Ynda haba baroh ki mrad-ki mreng ki la duh jait
Ynda haba baroh ki wah ki la jakhlia bad ki tyllong um ki la rngad
Ynda haba ka lyer ka la long bih
Ha kata ka por ngin sa kyndit bynriew bad peiphang ba ka pisa kam don dor ei ei bad kam lah ban thaw pyrthei.
Be First to Comment