Sanphew Snem Ka Jylla: Ngi Rakhe Їa Kata Ka Jingangnud

Ki don bun kum ma nga kiba la kha bun bnai hadien ba la plie ia ka Jylla Meghalaya ha ka 21 January 1972. Ngam shym kynmaw ban kylli na i mei (bam kwai ha dwar u Blei), kaei kaba i sngew ne pyrkhat shaphang ka Jylla ba pura. Nga wan na ka longїing kaba don ha trai jong ka kyrdan pdeng ha ka imlang sahlang (Lower middleclass) bad ngam artatien ba i mei bad i pa ki dap da ka jingkmen namar ba ki la їoh ban treikam Sorkar, wat la ka long ha ki kyrdan ba rit, hynrei ki sngewskhem ba ka jingim jong ngi ki khun ka la shngaiῆ bad kim don jingartatien ba kin lah ban bsa, ban pynheh pynsan bad phah shong skul ia ngi.

Ngi їohsngew ki khana ba la їathuh pateng da i mei i pa, i mei nah mei san, ma duh, ma san, pa khynnah, pa san bad ki riewtymmen ba wat naduh shuwa ban їoh la ka jong ka Jylla ki briew Sorkar ki ju leit khot na їing ia kito kiba la nang la stad ban wan trei ha ki kam sorkar kiba lait kyrhai bad byllai bad kiba bun kiwei ruh la khot bad pynshlur ba kin shimti ia ki kam nonghikai skul khnang ban їarap ban tei bad kyntiew ia ki skul bad jingnang jingstad ha ka Jylla. Shibun ruh ki la jubab ia ka jingkhot bad da ka mysiem ba shit rhem ki la trei shitom bad len lade ban buh ka nongrim kaba khlaiῆ na ka bynta ka pule puthi ha ka Jylla. Kumba shi spah snem shuwa ba їoh ia ka Jylla ba pura ki skul Balang ki dei tang ma ki kiba ai jinghikai ha kane ka Ri.

Captain Williamson Sangma

Da ki phew snem shuwa ba ka koit ka khiah bad sumar pang kan kylla long kawei na ki lad kamai spah, ka Jylla ka don ki doctor, ki nurse bad ki nongtrei ka koit ka khiah kiba sumar bad pynkhiah ia baroh ki jait jingpang. Kine ki trei met bad mynsiem bad ki aiti lut їalade na ka bynta ki para briew khamtam eh na ka bynta ki rangli juki. Wat hapdeng ki jingduna kiba bun kim shym tyngkai ia ka por bad ka bor ban shakri ia ki paidbah. Don tang ar tylli ki kynhun kiba shakri ia ki paidbah ka Jylla ha ka liang ka koit ka khiah, kawei ka dei ka Balang Khristan bad kiwei ki Kynhun Jingngeit bad ka Sorkar. Ka Balang te ka la shakri la jan shi spah snem bad kine ki ai jingshakri ia ki paidbah salonsar khlem da peit shilliang khmat bad ka Jylla ka khiah krat. Ka dei kane ka jingsngewthuh ban shakri bad kyntiew ia ki paidbah bad ki policy jong ka Sorkar Jylla ban shakri bad bei tyngka na ka bynta ka bha ka miat ki paidbah salonsar, kaba pynlong ia i mei i pa jong nga ban sngew shngaiῆ bad thikna ka jingim bad ba kin sa lah ban bsa bad pynheh pynsan ia ngi. 

Eastern India Tribal Union MDC from Khasi Hills
APHLC MLAs for Assam Assembly

Ha kane ka lyngkhuh snem kaba san phew nga ai burom ia ki nonghikai bad ki nongtrei ka koit ka khiah kiba la len їalade. Ňiuma, kiwei de ki nongїaleh sport, ki nongrwai, ki nongthoh kot, nongthoh kotkhubor, ki riewpyrkhat laitluid, ki nongrep, ki nongsuh juti, ki nongῆiah bus, taxi, ki nongbylla, ki misteri, ki nongshong їew, ki nongtrei їingbriew bad kiwei ki nongtrei kiba trud ka maw ka dieng, kiba tuid ka syep ka snam bad noh synῆiang sha ka їoh ka kot ka Jylla. Hoid ka Jylla Meghalaya ka dei ka Jylla jong ki Hynῆiewtrep bad Achik, hynrei ngim lah ban len ba ki don kiwei ruh ki Jaidbynriew bapher kiba la buhai shnong mynta la palat spah snem bad ngi la їa-imlang, khamtam ha Shillong naduh ba ka la long ka Headquarter jong ka Sorkar Bilat ha ka snem 1866. Kiwei pat ki jaitbynriew rit paid ki la im hangne bad kumta ngi dei ban ῆiewkor ia ki bad ia ka jingnoh synῆiang jong ki ha kaba tei bad pynwandur ia ka Jylla bad imlang sahlang.

Nga pan map namar ba ka jingtip jong nga shaphang ki Garo bad ka jingnoh synῆiang jong ki sha ka jingїaleh ban їoh la ka jong ka Jylla ka jyndong. Hynrei nga tip shai ba ki Garo ruh ki la їashim bynta shitrhem bad noh synῆiang shikatdei ha kane ka bynta bad ma ki ruh ki naduh ki spah snem ba la leit noh ki thrang, ki angnud bad ki їakhun tyngeh ban synshar hi da lade їalade bad ban pynneh, ban pynsah bad kyntiew ia la ka jong ka Jaitbynriew. 

Ka Hill Union bad ka Khasi National Dorbar ki dei ki ar tylli ki seng kiba nyngkong eh ki ban phah ia ki dorkhas sha ka States Re organisation Commission ban dawa la ka jong ka Jylla ha u bnai April 1954. Ki Garo hapoh ka jingїalam jong u Captain W.A Sangma ki phah ia ka Telegram ne Kyrwoh kumne, “KI GARO KI KYRSHAN PURA IA KA JINGDAWA JONG KA KHASI NATIONAL DORBAR BAN THAW IA KA JYLLA RI LUM STOP IA KI DAW BA KYRSHAN LA NANG PYNPOI”. 

Ha ka jingїalang jong ki District Council ka Jylla Assam kaba la long ha Shillong ha u bnai June 1954, u Captain W.A Sangma, uba long ha kato ka por u Chief Executive Member jong ka Garo Hills District Council u kren shai ba ym don jingartatien ei ei ba ka jingdawa ban їoh la ka jong ka Jylla Ri Lum kaba pura ka long kaba shong nia. U la ong. “ka Sixth schedule kam shym lah ban ai bor ia ki Riewlum ban їada bad kyntiew ia ka kolshor, ka khyndew, ka ktien, ka kamai kajih, ka їoh ka kot jong ki riewlum bad ki don ruh shibun bah ki jingpei thliew bad kaba plie lad ia ki bor na shabar ban tuklar ia ka synshar khadar jong ki riewlum” Nalor nangta sa ka rukom peit poh jong ki jaitbynriew heh paid Assamese bad lada kane ka їai bteng ym don shuh da kawei pat ka lynti lait sa tang ba ki riewlum kin їeng tylli kawei ban dawa jur ban їoh la ka jong ka Jylla ba pura khnang ba kin lah ban їada bad kyntiew ia la ka jaitbynriew, ka ktien ka kolshor, ka khyndew bad kiwei ki dei riti.” 

Ha ka bynta jong ka Bri U Hynῆiewtrep ka jingїakhun ban synshar hi da lade їalade kam dei kaba  sdang tang naduh ki snem 1950 ne 60, hynrei ka jingїaksaid ban saiῆdur ia ka synshar hi ka la sdang naduh ba la seng ia ka Khasi National Dorbar ha ka 4 tarik September 1923. Ka paw shai ha ka shithi bad notis kaba la pynmih paidbah ha ka 27 July 1923 ia ka jingthmu ban seng ia ka Khasi national Dorbar, “Phi tip mynta ha ka ri India ka don ka jingkhih bad jingїaleh kaba jur ba ki Nong-India hi kin ioh synshar ia la ka Ri. Naduh ka snem 1921 ka jingsynshar ia ka ri India jong ngi da ka Sorkar Bilat ka lah sdang ban kylla. Їa kane ka jingkylla ha ka jingsynshar ki khot ka Reformed Government. Ha kane ka jingsynshar ba la sdang thymmai bun ki Nong-India ki la sdang ban shim ia ki jaka ki Phareng…te ka dei eh ia ngi ban ia kyndit bynriew ban pyrkhat ia la ka ri ha ki jingiadei bad kata ka jingsynshar thymmai kaba la sdang mynta bad ka ban khraw bor artat..Na ka  bynta kane ka kam bakhraw ban pyrkhat bad ban thaw lad na ka bynta ban kyntiew ia la ka ri ha la ka jinglong jingim, ha ka jingtip jingnang, ha ka rukom synshar khadar, la їakut ban pynlong ia ka Dorbar jong ka Ri Khasi baroh kawei… ha ki Tarik 4-6 Sepetember 1923”.

Ka Khasi National Dorbar ka la leh la ka bynta, wat la kam shym la lah ban pynurlong ia ka jingthmu ba tynrai ne lah ban pynneh ia ka jingїakhih. Hynrei, ki jingїalang pyrkhat kam jong ka ki la long kiba khraw bad ka la sdang ia ka Dorbar synshar paidbah ha ka Ri. Ha ki Dorbar ba bun ka Khasi National Dorbar ka la їatai bad saiῆdur ia ki Aiῆ kiba ktah ia ka Jaidbynriew Khasi, kum ka Aiῆ Jinglong Khun Ka Hima Ha Ki Hima Khasi, Ka Aiῆ Bri Khyndew Ha Ki Hima Ri Khasi bad Ka Aiῆ Hiar bad Їoh-Pateng Ha Ki Hima Ri Khasi. Kine ki Aiῆ ki dei ruh ka jingpruid dak ban buh ha ki jingthoh ia ka dei riti jong ka Jaitbynriew. Sa kiwei pat ki ar tylli ki mat kiba kongsan ba ka Khasi National Dorbar ka la їatai bad rai kut ha ka snem 1925 ka long shaphang ka jingkylli uei u Khasi? Bad halor ka bynta jong ki kynthei ha ka synshar khadar bad kan long ka jingmyntoi ban sot ia ka jingkren jong u Rev J.J.M Nichols Roy ha ka Jingїalang jong ka Khasi National Dorbar kaba la long ha ki tarik 30 September haduh 2 October 1925, “Shuwa ban wai ka Dorbar mynta ka sngi nga kwah ban ong shi kyntien. Ngi iohi ba mynta ka por ka don ka jingkhih ha bun ki ri kiba shai shaphang ba ki kynthei ruh kin ioh bynta ha ka jingpyniaid ia ka jingsynshar. Ha kane ka ri jong ngi ruh ngi iohi ba ki kynthei ruh ki ia shim bynta ha bun ki kam, bad mynta ha kane ka Dorbar ruh don kiba la iawan. Ka Eksekiwtib Komiti ka la mut ban pynkylla ia ki rul…ban ai lad ia ki kynthei ruh ban long member…Ynda ngi la thaw Iing Dorbar ngin ia khmih ban buh ka jaka kaba kyrpang na ka bynta ki kynthei.” Ha kane ka juh ka Jingїalang la pynkylla ia ki rul jong ka Khasi National Dorbar ha kaba la shah ia ki kynthei ban long ki dkhot bad hato ka jingong ban buh jaka kyrpang ia ki kynthei hapoh ka Iing Dorbar ka thew ia ka jingbhah kyrpang ia ki kynthei?

Ka jingphohsniew bad jingїakhun ban synshar hi da lade їalade ka їai bteng bad I bah L.L.D Basan jong ka Hill Union i thoh kumne ha ka snem 1954, “Ka jingangnud jong ngi ki riewlum ban synshar hi kan ym jia hapoh ka Jylla Assam namar ka synshar hi ka thew beit ia ka Jylla ba pura hapoh ka Ri India…kam don lynti hapoh ka Sixth Schedule ban їoh ka bor ba pura ban synshar hi namar ba kum kata ka bor ka don ha ka Jylla ba pura…”

Hadien shi snem ba la thaw ia ka Meghalaya, u Prof G.G Swell u la pynbna paitbah ha ka 6 July 1973 ia ki 16 tylli ki mat treikam na ka bynta ka Meghalaya bad u la sam paitbah sha ki riewpyrkhat bad riewpaidbah bad kyntu ia baroh ki nongshong shnong ban їatai halor ki mat ki jura kiba ktah ia ka Jylla kaba don ha ka rta ba dang khyllung ha kato ka por. Ki 16 tylli ki mat ki kdup ia ki subject bapher bad ki ishu kiba їar. Kine ki donkam ban saiῆdur lyngba ki policy bad ki Aiῆ. 

Ki 16 tylli ki mat ki kynthup ia ka khyndew, ka rep ka riang, ka їoh ka kot bad kumta ter ter. Ka dei ka jingkitkhlieh jong ka Jylla ban їada bad kyntiew ia ki nongrep ym ban shu їeh noh beiῆ ia ki ha ki nongkhaiї. U Prof G.G Swell u їasaid tyngeh ba ka Sorkar Jylla ka dei ban buhkti bad tuklar ha ka їew jong ki nongrep bad ban їada ia ki nongrep na ka jingshah khῆoit beiῆ bad jingshah shim kabu. Ka Sorkar ka dei ban buh dor ia ki mar rep da kaba thew bad woh bniah ia ka jinglut jingsep ba ki nongrep ki la sei baroh shi snem bad ba ka dor ka mur jong ki mar rep ka dei ban pynїoh nong ia ki nongrep.”

Halor ka khyndew, u Prof G.G Swell u kyrshan ia ka dustur bat khyndew kaba la їoh pateng kum ka ri raij bad khyndew kur. Ha kajuh ka por pat ngi donkam ban pynkhlaiῆ ia kane ka dustur lyngba ki aiῆ khnang ba ki briew kin ym im khlem ka khyndew. U ban jur ba dei ban don ka tnat treikam na ka bynta ban register ia ki dulir khyndew jong ki briew khnang ban pynlait ia ki nongshong shnong na ki jingeh bad ka jingpynsyrwa kai ia ka pisa ha ki mokutduma.

Prof. G. G.Swell

Ha kaba sdang ka Jylla ha ka snem 1972, kata ka per capita income ne kamai kajih ha ka Jylla ka long 327 (lai spah arphew hynῆiew) tyngka bad ka long kaba poh dor palat ha ka Ri baroh kawei. Phewse mynta ruh ha ka jingdap san phew snem ka Jylla Meghalaya ka dang sah kut hajuh bad ka dei kawei na ki san tylli ki Jylla kiba poh dor ha ka kamai kajih. Mynta ka kamai kajih ne ka per capita income ka Jylla Meghalaya ka long tang kumba 95000/ (khyndai phew san hajar) tyngka. Ňiuma, ha ki 16 tylli ki mat u Prof Swell u ban jur ba ka jingthaw ia ka Meghalaya kam dei eh tang na ka bynta ban pynurlong ia ka jingangnud ban synshar hi, hynrei ka dei ruh na ka bynta ban pynlait im ia ki briew na ka jingduk bad ban kyntiew ia ka їoh ka kot jong ki.

Ka Jylla bad ki nongshong shnong kin khih kin ksar, kin angnud bad kin saiῆdur thymmai ia ka lawei. Hynrei kumno pat shaphang ka jinglong ki nongїalam kaba u Prof G.G Swell ruh u la kynthoh tyngeh ha ka snem 1973 kumne, “Lada ia ka jinglong nongїalam la pynpyut noh plak da ki kam sniew, ki kam runar bad la kjap ia ka bor, ka jingkhlaiῆ bad jingkut jingmut, ki prokram (lymne ki aiῆ lymne ki policy) la ki long kiba bha bad tei katno katno ruh kin shu sah kut tang ha ki jingthoh ha ki sla kot.”

Raiot

Subscribe to RAIOT via Email

Enter your email address to subscribe to this blog and receive notifications of new posts by email.

Join 15.7K other subscribers

Kyrsoibor Pyrtuh is a pastor interested in intersection between theology and social power

Be First to Comment

Leave a Reply